Stegozaur - Zadaszony jaszczur

Jest chyba najbardziej rozpoznawalnym z dinozaurów. Dźwigający potężne płyty na grzbiecie, uzbrojony w kolczasty niczym wekiera ogon, ten kroczący czołg dzięki swemu nietuzinkowemu wyglądowi stał się swoistą ikoną. Stegozaur.

Stegozaur - z greckiego Stegosaurus, od słów στέγος- (stegos- – „dach”) i σαῦρος (-sauros – „jaszczur”)- jest rodzajem dinozaura ptasiomiednicznego żyjącego  na terenach dzisiejszej zachodniej Ameryki Północnej oraz terenach obecnej zachodniej Europy. W 2006 jego szczątki znaleziono w Portugalii, której teren wówczas był wyspą. Żyły w późnej jurze (późny kimeryd - wczesny tyton), mniej więcej 150 a 145 milionów lat temu.

Stegozaur jest charakterystyczny dzięki swym potężnym kostnym płytom umieszczonym w dwóch szeregach na grzbiecie. Othniel Charles Marsh, który wykopał go i opisał jako pierwszy w 1877 roku, nadał mu nazwę „jaszczur z dachem”, ponieważ początkowo sądził, że charakterystyczne płyty, które pokrywają grzbiet tego gada leżały płasko. Dopiero późniejsze badania wykazały, że znajdowały się one w położeniu prawie poziomym.
 Płyty te tworzyły dwa rzędy, które były względem siebie przesunięte, czyli gdyby spojrzeć na stegozaura z boku nie było widać między nimi przerw, a tworzyłyby zwarty szereg. Ich funkcja nie jest do końca znana. Mogły one służyć do ochrony przed drapieżnikami, jednakże nie osłaniały boków stegozaura. Możliwe, że pełniły funkcję termoregulacji, gdy płyty były skierowane w stronę słońca, energia słoneczna padająca na nie mogła powodować szybsze ogrzewanie się ciała. Natomiast gdy stegozaur ustawiał się równolegle do padających promieni słońca płyty oddawały ciepło, a organizm się ochładzał. Mogły także pozornie powiększać rozmiary zwierzęcia w celu wywarcia większego wrażenia na przeciwniku, partnerze lub drapieżniku.

 Do obrony stegozaurowi mogły służyć dwie pary kolców umieszczonych na końcu jego ogona. Kolce te mogły dochodzić do 1 m długości.
Gad był stosunkowo duży, cechował się charakterystyczną posturą, silnie zaokrąglonym grzbietem, krótkimi przednimi łapami, głową leżącą nisko nad podłożem i usztywnionym ogonem trzymanym wysoko w powietrzu. Dorastał do 9 metrów długości, 4 metrów wysokości (razem z płytami na grzbiecie) i mógł ważyć 2,5 tony. Głowę miał niewielką, ułożoną nisko nad ziemią i zakończoną długim pyskiem z bezzębnym dziobem, dopiero w tylnej części szczęki mieściły się drobne zęby. Posiadał bardzo mały mózg, przez co początkowo uważano, że w okolicach miednicy mógł znajdować się drugi mózg, obecnie wiemy, że jest to nieprawdą Niewyjaśnioną do dzisiaj zagadką u stegozaurów jest pokaźna komora przez którą przebiegał rdzeń kręgowy w okolicy biodra.
 Miał znacznie dłuższe tylne nogi od przednich. Na końcu ogona znajdowały się długie (do 1 metra) kolce.      

Stegozaury były roślinożerne. Najprawdopodobniej żywiły się niskimi roślinami, na co wskazuje charakterystyczna, niska pozycja głowy, oraz brak przednich zębów i obecność w ich miejscu rogowego dzioba. Małe, trójkątne i płaskie zęby znajdujące się w tylnej części szczęki, wskazują, że zwierzę miażdżyło pokarm. Stworzenie prawdopodobnie miało mięsiste struktury przypominające policzki, w których mieściła się przeżuwana żywność.
W porównaniu z rozmiarami ciała puszka mózgowa stegozaura była mała, a uzyskanie odlewu jamy czaszki dostarczyło informacji, że zwierzę ważące 4,5 ton mogło dysponować mózgiem o masie 80 g.

Stegosaurus był pierwszym nazwanym rodzajem w rodzinie stegozaurów. Stanowi też rodzaj typowy tej rodziny, biorącej od niego swą nazwę i będącą jedną z dwóch rodzin infrarzędu stegozaurów, obejmującego także huajangozaury . Infrarząd ten należy do tyreoforów , podrzędu uzbrojonych dinozaurów, który zawiera też bardziej zaawansowaną grupę ankylozaurów. Klad Stegosauria tworzyły zwierzęta podobne do siebie z wyglądu i postury, a różniące się głównie kształtem swych płyt i ułożeniem kolców. Najbliżsi krewni stegozaura to chiński wuerhozaur i wschodnioafrykański kentrozaur.

Zrekonstruowany szkielet Stegozaura.

Pochodzenie stegozaura nie jest pewne. Znaleziono nieliczne tylko pozostałości bazalnych stegozaurów i ich przodków. Niedawno wykazano obecność przedstawicieli rodziny w dolnej formacji Morrison, powstałej miliony lat przed pojawieniem się rodzaju. Odkryto wtedy hesperozaura z wczesnego kimerydu . Najwcześniejszy przedstawiciel rodziny leksowizaur z angielskiej i francuskiej formacji Oxford Clay pochodził natomiast ze środkowego keloweju.
Wcześniejszy i bardziej bazalny huajangozaur ze środkowo jurajskich  Chin żyjący około 165 milionów lat temu wyprzedza stegozaura o 20 milionów lat, uważa się go nieraz za jedynego przedstawiciela Huayangosauridae. Jeszcze wcześniejszy scelidozaur  z wczesnojurajskiej Angli sprzed około 190 milionów lat wykazuje zaś cechy zarówno stegozaurów, jak i dinozaurów pancernych. Inny niewielki gad, emauzaur z Niemiec, poruszał się na czterech łapach, zaś jeszcze wcześniejszy pochodzący z Arizony w USA skutellozaur był częściowo dwunożny. Te niewielkie ptasiomiedniczne o skromnym uzbrojeniu były blisko spokrewnione z bezpośrednim przodkiem stegozaurów i ankylozaurów. Odciski pozostawione prawdopodobnie przez wczesnego dinozaura pancernego sprzed 195 milionów lat znaleziono we Francji.

Znane gatunki:
-Stegosaurus stenops (zadaszony jaszczur o wąskiej twarzy) to najlepiej poznany z gatunków stegozaura, głównie z powodu szczątków obejmujących wśród co najmniej 50 szkieletów, w tym co najmniej jeden kompletny o zachowanych stawach. Zauropsyd miał duże, szerokie płyty i cztery kolce na ogonie. Był krótszy, niż S. armatus, mierząc 7 m długości.
- Stegosaurus longispinus (zadaszony jaszczur długokolcy), nazwany tak przez Gilmore'a  i znany z jednego niepełnego szkieletu z formacji Morrison z Wyoming. Cechował się zestawem czterech niezwykle długich kolców. Jak S. stenops, dorastał długości 7 m.
-Stegosaurus armatus (zadaszony jaszczur uzbrojony), to pierwszy znaleziony gatunek, znany z dwóch niepełnych szkieletów, dwóch niepełnych czaszek i co najmniej trzydziestu fragmentarycznych osobników. Jego ogon wieńczyły cztery horyzontalnie ułożone kolce, pokrywały go względnie małe płyty. Mierząc 9 m, był największym gatunkiem swego rodzaju.